Ogień, tatarak i Duch Święty

rytm przyrody

czasem oczekiwania na nadejście lata. Za ich archetyp uchodzą magiczne praktyki, mające oczyścić ziemię z wszelkich demonów wodnych. Dla naszych przodków okres ten oznaczał moment, kiedy należało zakasać rękawy i ruszyć do prac w polu. Na konieczność podjęcia tych zadań wskazywały wszelkie znaki na ziemi i niebie. Przylot ptaków był jednym z nich. Od rzetelnego wykonania tych obowiązków w dużej mierze zależały przyszłe plony. Kalendarz prac polowych, orki, siewu zbóż oraz innych roślin uprawnych wyznaczały dni związane z poszczególnymi świętymi. W dawnych czasach obawiano się złych duchów, które w nocy lubiły odwiedzać domy. Z tego m.in. powodu praktycznie w całej Polsce powszechny był zwyczaj majenia gałązkami brzóz ścian domów, drzwi, furtek i bram, ale również wrót stodół oraz płotów. Z nabożnością wsadzano je za święte obrazy, strojono nimi domowe kapliczki. Wierzono, że tak zabezpieczone miejsca, siły nieczyste będą omijały szerokim łukiem. Zielone rośliny to przecież nawiązanie do witalności, a złe moce, pochodzące z Zaświatów, ze swojej natury unikały przestrzeni kojarzącej się z życiem.

Pola okładano gałęziami różnych drzew, w zależności od potrzeb. Dla przykładu: olchę zatykano w zagony ziemniaków (aby były białe i sypkie, jak to kruche drzewo), zboża majono leszczyną (dla giętkości łodygi i odporności na podmuchy wiatru). Przydrożne kapliczki i krzyże ubierano wieńcami plecionymi z kwiatów i liści.

Ścieżki, podwórka, podłogi w izbach, a nierzadko i psie budy natomiast grubo słano tatarakiem, inaczej kalmusowym zielem. Zielone Świątki – tatarak w kątki – mawiano. Wierzono, że młoda, soczysta zieleń przyniesie powodzenie, pobudzi wzrost i plenność roślin, a przy okazji odstraszy wszelkie zło, uroki i zarazę. Tatarak jest jedną z roślin, o jakich czytamy w Biblii – został w niej wspomniany pod nazwą wonnej trzciny. Podobno obok mirry, cynamonu i kasji był składnikiem olejku służącego do namaszczania. Wierzono, że w roślinie tej drzemie magiczna siła odstraszająca złe moce. Jej specyficzny zapach miał nie tylko odstraszać nieproszonych gości z innego świata, ale również tych, jakże przyziemnych – komary, muchy, pchły i inne insekty. Tradycja ta zachowała się do naszych czasów w szczątkowej formie. Wazony ze świeżym tatarakiem stawia się bowiem na stołach wielu jeszcze domów. Za to po brzozę z upodobaniem sięgali kawalerowie chętni do ożenku. W pierwszy dzień świąt, już pod osłoną nocy, stawiali przed domem wybranki swego serca bramę z młodych drzewek, co traktowano na równi z oświadczynami. Tymczasem Kościół krzywo patrzył na te pogańskie relikty. Już w XVI w. próbowano je ukrócić. Duchownym wtórowały władze świeckie, stojąc murem za właścicielami majątków ziemskich. Sprzeciwiano się zwłaszcza niszczeniu drzew. Bezskutecznie. Skądinąd racjonalne i uzasadnione zakazy obchodzono na potęgę. Trudno było walczyć z głęboko zakorzenioną mentalnością mieszkańców wsi, twierdzących z uporem, że świeże, zielone gałęzie uchronią gospodarstwo przed zarazą, czarami i złą pogodą.